Афсоналарда ҳикоя килинишича,
Афросиёб кўп-гина шаҳарларга асос солган. Шу сабабдан Са-марқанд
ва Тошкент шаҳарларининг бизнинг дав-римизгача
тепа шаклида сакланиб қолган қадим-ги харобалари Афросиёб номи билан
юритилади деган тушунча кенг таркалган.
Лекин бугунги кунда бир гуруҳ олимлар Самар-қанддаги кўҳна тепалик номини бу қаҳрамонга алоқаси
йўқ деб чиқмоқдалар. Улар фикрича,Афросиёб аслида сўғдийча ном бўлиб, Сиёб яъни Қорасув бўйлари маъносини
англатган.
Машҳур Сиёб
анҳорларидан бири Самарканд шаҳрининг шимолидан оқиб
ўтади. Қадимда у ўз сувини За-рафшон
дарёсига куйган. Сиёбга келиб туташган бир
неча сойлар унинг куйи кисмида тик соҳил чакли мула (таянч ва мудофаа иншоот) лар иш-ланган. Булар милоддан аввал 329—327 йилларда Македониялик ДОскандар (Александр Македонс-кий) қўшинлари,
712 йилда Араб халифалиги, 1220 йилда
эса Чингизхон бошлиқ мўғул истилочилари-нинг йўлида мустаҳкам ғов бўлиб бир
қанча вақт боскинчиларни шаҳарга
киритмай, Самарқанд остоналарида
тутиб турган қадимги мудофаа иншоо-тининг
қолдиқлари эди. Қадимда Афросиёбнинг учта дарвозаси бўлган. Шимолий
дарвозаси Бухо-ро, жанубий дарвозаси Кеш ва
ғарбий дарвозаси Навбаҳор номлари билан юритилган.
Афросиёбнинг майдони 219 гектар бўлган.
Ша-ҳарнинг сув билан таъминланиши оғир бўлганлиги-дан жануб тарафдан сув келтирилган. Сувни кел-тириш учун пишиқ ғишт ва сувга чидамли ганчдан равоқсимон улкан тўғон қурилиб, унинг устидан шаҳарга
катта ариқ ўтказилган. Бу ажойиб сув иншоотининг
ички қисми қўрғошин билан қоплан-ганлиги
сабабли у «Жўйи арзис», яъни «Қўрғо-шинли ариқ» номи билан машҳур бўлган.
Афросиёбнинг шимолида мўғулларга қарши курашган мудофаачиларнинг сўнгги қароргоҳи — арк
ва жоме масжид харобалари жойлашган. Ар-хеологик қазишлар улар кучли ёнғиндан вайрон бўл-ганлигини кўрсатди, деворларида санчилган камон
ўқининг излари, аланга остида қолиб кетган нав-карларнинг жиба (ҳарбий кийим)лари, ёниб кўмирга айланган устун ва тўсин бўлаклари, чака тангалар ҳамда бошқа ашёлар топилган.
Кейинги йилларда Афросиёбда илк
ўрта асрлар-га мансуб кулолчилик
қорхоналари, ҳунармандлар-
нинг уй-жойлари, тош терилган кўчалар, гумбазли
ганчкори сарой харобалари қазиб очилди. Топил-ган ёдгорликлар орасида 7-асрга мансуб тасвирий санъат асарлари айниқса ноёбдир. 1965 йилда эса, Самарқанд ихшиди (ҳокими) нинг саройи ковлаб очилди. Саройнинг 11 метрли квадрат шаклдаги хонасининг деворлари расмлар билан безатилган эди. Уларда тўй маросими тасвирланган. Оқ фил устидаги тахтиравонда малика ва унинг орқасида уч чавандоз аёл, икки туякаш, сўнгра безатил-ган
от етаклаган киши ҳамда бир нечта оққуш ҳайдаб келаётган ўспиринлар тасвирланган. Улар-нинг юз, қўл ва кўпроқ кийимларида сўғдча ёзув-лар
бор. Деворнинг бир тарафида кемада сайр қилаётган Хитой элчилари, иккинчи томонида йирт-қич ҳайвонлар билан олишув манзаралари тасвир-ланган.
Археологларнинг машаққатли
меҳнати туфайли Афросиёб территориясидан тобора кўпроқ архео-логик материаллар топилмоқда. Бугунги кунда Афросиёбга борган ҳар бир киши бу қадимий шаҳарнинг
кўчаларида сайр этиб, қасрларидан топилган
ажойиб безакларни, ўймакор, ганчкор нақшлару
деворий расмларни мароқ билан томоша қилиши, 25
асрлик тарихга эга бўлган Самарқанд-нинг қадимий
қиёфасини ҳамда унинг моддий ва маданий ҳаётини кўз олдига келтира олиши
мум-кин. Оламга донғи кетган бу ажойиб
улкан обида Бирлашган Миллатлар
Ташкилотининг маориф, фан ва маданият
масалалари билан шуғулланувчи халқаро
ташкилоти — ЮНЕСКО муҳофазасига олинган.ларини қирқиб чукур жарликлар ҳосил килгая. Бу ерлар ниҳоятда баҳаво ҳамда мудофаа учун жуэа қулай бўлган. Бундан 25 аср муқаддам Сиёб
анхо-рининг худди шу қисмида қадимги Самарканд кал кўтарган. Республикамиз
территориясидаги энг қадимги бу шаҳарнинг 1700 йиллик жўшқин хаётя ва тарихий воқеаларга бой ўтмиши мана шу Сиёб бўйларида содир бўлган. 13-аср бошида Самар-қанд Чингизхон қўшинлари томонидан босиб атн-ниб
вайрон этилди. Унинг тепага айланган харо-балари
эса 17-асрдан бошлаб Афросиёб (юкорида айтганимиздек
«Сиёб бўйи») номи билан юритила бошлади.
Сўғд давлатининг пойтахти
бўлган Афросиёб 25 асрдан бери қадимги
Самарқанднинг харобаларини ўз бағрида сақлаб
келмоқда. У бу кўхна шахар-нинг бой тарихини ўзида мужассам этган
улкан археологик ёдгорлик ҳисобланади.
Афросиёбда олимларимиз жуда катта
илмий тадқиқот ишлари олиб бормоқдалар. Шаҳарнинг турли даврларила бунёд қилинган иморат ва иншоотларнинг қолдик-лари қазиб очилди, унинг ўтмиш тарихи аста-секин тикланмоқда.
Қазишлар натижасида маълум бўл-дики, Афросиёбнинг
шимолида Сиёбнинг тик со-ҳиллари, шарқ
ва ғарбида эса жарликлар ёкалаб 6
километрга чўзилган дўнглик — қадимги шахар деворининг қолдиклари жойлашган. У бир неча ери-дан қазилди. Йирик хом ғиштлардан уриб чикилган
бу баланд деворнинг қалинлиги 6
метр.
