Hayot va ijod yo'li. Shoir, dramaturg, nosir -
Abdulhamid Sulaymon o'g'li Cho'lpon 1897- yili Andijonda tug'ildi. Professor
Nairn Karimov, ayrim xotiralarga tayanib, Cho'lponni 1898- yilda dunyoga kelgan
deb hisoblaydi. Otasi Sulaymonqul Muhammad Yunus o'g'li ma'rifatli, bilimli
ziyolilardan boiib, asli savdo bilan shug'ullansa-da, she'rlar ham yozib
turgan. Onasi Oyshabibi maxsus tahsil ko'rmagan, ammo ko'ngli ochiq, suhbati
yoqimli, ertag-u qo'shiqlarni ko'p biladigan ayol bo'lgan.
Cho'lpon dastlabki ta'limni o'z mahallasidagi maktabda
olib, saboq-doshlaridan o'tkir xotirasi bilan ajralib turgan. U qisqa fursatda
savod chiqarib, Qur'oni Karimni yod oladi. Zamon talabiga ko'ra, o'g'lining rus
tili va madaniyatidan ham xabardor bo'lishini istagan otasi Abdulhamidni
Andijondagi rus-tuzem maktabiga o'qishga bergan. Bo'lajak shoirga rus-tu-zem
maktabida Botish adabiyoti bilan tanishish imkoni tug'ildi. Bu maktab saboqlari
bitgach, mulla Sulaymonqul iste'dodli o'g'lini madrasaga topshirib, yetuk
muddaris qilmoqchi bo'ldi. Abdulhamid madrasada fors va arab tilla-rini
o'rgangan. Lekin bu davrda buyuk boshqird olimi Zaki Validiy va yosh o'zbek
adibi Fitrat asarlari ta'sirida turkchilik g'oyalari, jadid qarashlari bilan
tanishgan Cho’lpon muddaris emas, "o'zbek milliy yozuvchisi"
bo'lishga ahd qiladi. Uydagilardan ruxsat olmay, Toshkentga ketib, ijod bilan
shug'ullanadi. U turk, rus, fors tillari vositasida dunyo adabiyoti
durdonalarini o'qidi.
Bolaligidan she'rlar yozib yurgan Cho’lpon o'z
yozmalarini "Sadoyi Turkiston", "Sadoyi Farg'ona",
"Turkiston viloyati gazeti" kabi nashrlarda "Qalandar",
"Mirza qalandar", "Andijonlik", "Cho'lpon"
taxalluslari bilan chop ettirgan. Keyinchalik "Cho'lpon" uning asosiy
taxallusiga aylanib Qoldi. 1914- yilning 18- aprelida "Sadoyi
Turkiston" gazetasida Cho'lponning "Turkistonli
qarindoshlarimizga" degan she'ri bosildi. Oradan o'n bir kun oMib, shu
yerda uning "Qurboni jaholat" hikoyasi chop etildi. Shu yili yosh
qalamkash okz ijodining mohiyatini ifodalab bergan "Adabiyot nadur?"
maqo-lasini e'lon qildi. Sal o’tib, "Do'xtur Muhammadiyor" hikoyasi
bosildi. Xullas, qisqa fursatda Cho’lpon yangi adabiyotning yorqin yulduzi sifatida
tanildi.
O'quvchi! Cho’lpon deyarli sizning yoshingizda yozgan
"Adabiyot nadur?" maqolasida millat hayoti, vatan ravnaqida
adabiyotning o'rni haqida oMa jid-diy o'ylaydigan bilimdon o'spirin ekanligini
namoyon etadi. Uning: "Ha, to'xtamasdan harakat qilib turgan vujudimizga,
tanimizga suv, havo naqadar zarur boMsa, maishat yo'lida har xil qora kirlar
birlan kirlangan ruhimiz uchun ham shul qadar adabiyot kerakdir. Adabiyot
yashasa. millat yashar",- degan sozlari yigitchaning qanchalik katta aql
va ulkan bilim egasi ekanligini ko'rsatadi.
Cho’lpon adabiyotni tashviqot quroli, ma'rifat
tarqatish vositasi, aqlni o'stirish yoiigina deb bilmaydi. Badiiy adabiyot
kishining ongigagina emas, balki tuyg'ulariga ham ta'sir qilishi, uni
muvozanatdan chiqarishi, hislarini junbushga keltirishi lozimligini hisobga
oladi: "Adabiyot chin ma'nosi Ha o'lgan, so'ngan, ...o'chgan, majruh,
yarador ko'ngilga ruh bermak uchun, faqat vujudimizga emas, qonlarimizga qadar
singishgan qora balchiqlarni tozalaydurgan, o'tkir yurak kir-larini yuvadurgan
toza ma'rifat suvi, ...chang va tuproqlar to'Igan ko'zlarimizni artub,
tozalaydurgan buloq suvi bo'lganlikdan bizga g'oyat kerakdur". Bu sozlar
hali o'spirin Cho’lponning naqadar uzoqni kokra oladigan, kokp o'qigan, masala
mohiyatiga chuqur kira biladigan kishi ekanligini anglatadi.
Rossiyadagi siyosiy toMitarishlar davrida u bir muddat
Orenburgda yashab, boshqird hukumati mahkamasida kotib lavozimida ishladi.
So'ng Toshkentga qaytib, 1920- yilga qadar TurkROSTA' muxbiri bo’ldi.
Bu yillar ziyolilar uchun o'z yo’lini izlash davri
edi. Cho’lpon ham Fitrat boshchiligidagi "Chig'atoy gurungi"
to'garagi majlislarida qatnashib, millat va vatanga yaxshiroq xizmat qilish
yoMlarini izladi.
1920- yili Bokuda o’tkazilgan Sharq xalqlarining
qurultoyi Cho’lpon qa-rashlarining rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. U aynan
shu yerda vatan ravnaqiga jon tikkan millatchi shoirlik yoMini qat'iy tanlab
oldi. O'rni kelganda aytish kerakki, "millatchi" so'zi, aslida, hech
qanday salbiy ma'noga ega emas. Negaki, turkiy tillarda bu so'z ofcz millatini
sevgan, butun harakatini uni yuksal-tirishga qaratgan kishilarga nisbatan
ishlatiladi. Sholro zamonida uning ma'nosi atay "boshqa millat vakillarini
yomon ko'radigan kishi'1 tarzida buzib talqin etildi. Holbuki, misol uchun
"ishchi", "yordamchi" so'zlari shu kasb egalarining ish va
yordamdan boshqa narsalarni yomon ko'rishini anglatmaydi.
Cholpon o'zga millatlarga, zinhor, yomon nazar bilan
qaramagan. Faqat u o'zbeklarni ham dunyoning baxtli xalqlari qatorida ko'rishni
istagan. Istaganda ham astoydil, jon kuydirib, hayotini baxshida qilib...
Bokudan qaytgach, Choipon Fitratning taklifiga ko'ra
Buxoroga boradi va 1921 — 1922- yillarda o'zbek tilidagi "Buxoro
axbori" gazetasini boshqardi. Bu davrda gazeta o'zbek tilini rasmiy til
sifatida yoyish, buxorolik mehnat-kashlarni siyosiy hayotga jalb etish,
adabiyot va san'atni rivojlantirish bo'yicha yetakchi nashr mavqeiga erishdi.
1922-yilda
shoir Toshkentga qaytib keladi, U "Inqilob11 jurnali bilan hamkorlik
qiladi, endigina dunyoga kelayotgan o*zbek professional teatrini
shakllantirish, uni badiiy barkamol asarlar bilan ta'minlashda ishtirok etadi.
1923- yilda Cholpon Andijonda yangi chiqa boshlagan
"Darxon" gazeta-siga ishga yuboriladi. Bir yildan so'ng gazeta
yopilgach, u Toshkentga qaytib keladi. Shu vaqtda milliy professional teatrni
shakllantirish uchun yigirma to'rt nafar iste'dodli o'zbek yoshlari Moskvaga
o'qishga yuboriladi. O'qish Moskvadagi hali mustaqil davlat hisoblangan Buxoro
maorif uyi qoshida-gi teatr-studiyada tashkil etilgandi. Rus tili va
adabiyotini chuqur biladigan Cholpon 1924- yilda Moskvaga ketadi va shu
dramstudiyada tarjimon va dramaturg bo'lib ishlaydi. "Milliy uyg'onish
davri o'zbek adabiyotr darsligi-da B.Qosimov tomonidan Z. Validiynining
"Bugungi turk eli va uning yaqin tarixi" kitobiga tayanib bergan
ma'lumotlarga qaraganda, Cholpon bu yillarda V. Bryusov nomidagi adabiyot
institutda saboq olgan1. Moskva adabiy muhiti Cho'lponga jiddiy ta'sir qiladi.
U eng keyingi estetik yangiliklardan bevosita xabardor bo'ladi. Rus ijodkorlari
bilan yaqinlashadi.
20-yillar Cholpon uchun samarali ijod davri bo'ldi.
20-yillarning bi-rinchi yarmida Turkistonda chiqib turgan deyarli barcha
gazeta-jurnallarda Cholpon she'rlari bosilar va ular turkistonliklarni o'zlarini
anglashga un-dardi. Lining she'rlari "O'zbek yosh shoirlari" (1923),
"Go'zal yozg'ichlar,, (1925), "Adabiyot parchalari" (1926)
singari to'plam va majmualardan o'rin olgan, maktablarga kirib borgan edi. Shu
yillarda uning "Uyg'onish" (1922), "Buloqlar" (1923),
"Tong sirlari" (1926) singari she'riy to'plamlari bosildi. Uning
adabiyotshunoslik, publisistika borasidagi ishlari ham juda ko'p edi, Bu
yillarda Cho'lpon "Yorqinoy" (1921), "Halil farang" (1921),
"Cho'rining isyoni" (1926), "Yana uylanaman" (1926),
"O'rtoq Qarshiboyev" (1928), "Hujunf' (1928) singari asarlar
yaratib, milliy dramaturgiyani rivojlantirdi.
1926- yilda Toshkentga qaytgan Cho'lpon sho'ro
hukumati yuvindixo'rlari bo'lgan iste'dodsiz kimsalarning qattiq hujumiga duch
keldi.Uni "millat- chi va badbin
shoir",— deya aybsitdilar. Respublika matbuotida Cho'lpon ijodi bo'yicha
ur-surdan iborat munozara boiib o'tdi. Badiiy so'z ma'nosini teran anglaydigan
Qodiriy, Fitrat singari adiblar shoirni turli yo'sinda qoMlaganliklariga, Oybek
singari yosh talantlar Cholpon ijodiga yonda~ shishning sog'lom yo'llarini
taklif etganliklariga qaramay, shoir kommunis-tik mafkura yugurdaklari
tomonidan ur
kaltak qilindi. Nihoyat, madaniyat xodimlarining 1927- yilning oktabrida bo'lib
o'tgan II qurultoyida Cholpon ijodi "...g'oyaviy tuturuqsiz" ekanligi
respublikaning rahbarlaridan biri Akrnal Ikromov tomonidan ta'kidlangach, shoir
deyarli yakkalanib qoladi.
O'tgan asrning 30-yilIariga kelib, Choiponga nisbatan
siyosiy-mafkuraviy zug'um yanada kuchaydi. Natijada, shoir 1932- yilda Moskvaga
ko'chib ke-tadi. U yerda Gogolning "Tergovchi", I. Frankoning
"Feruza", Andreevning "Osilgan yetti kishining hikoyasi"
asarlarini o'zbekchalashtiradi. 1935- yilga-cha u yerda yashab, yana Toshkentga
qaytib keladi va teatrda adabiy emak-dosh boMib ishlaydi. Bu yillarda unga
qaratilgan hujumlar yanada zo'raydi, adib asarlari o'zbek matbuotida bosilmay
qo'yiladi. Shundan so'ng u, kokproq badiiy tarjima bilan shug'ullanadi.
Shekspirning "Hamlet", Pushkinning "Boris Godunov", "Dubrovskiy",
Gorkiyning "Ona" singari asarlarni rus ti-lidan o'zbekchaga
ag'daradi. Shu tahlikali yillarda Cho'lpon "Kecha va kun-duz" romani,
"Soz" she'rlar to'plamini yaratadi.
Millat baxti uchun jonini tikkan jasur o'gion, buyuk
iste'dod egasi bo'lgan adib 1937- yilning 14- iyulida qamoqqa olinadi.
Davrining bir guruh asl farzandlari qatori 1938- yilning 4- oktabrida otib
tashlanadi.
